Deklinacja pierwsza i druga

Rzeczowniki podawane są w słownikach łacińskich zawsze w mianowniku i dopełniaczu, np. amīcus, amīci (przyjaciel, przyjaciela), via, viae (droga, drogi). Forma dopełniacza pozwala zakwalifikować rzeczownik do typu deklinacji (odmiany przez przypadki).

Wszystkie rzeczowniki, które kończą się w mianowniku na -a i w dopełniaczu na -ae, należą do pierwszej deklinacji. W mianowniku liczby mnogiej przyjmują one końcówkę -ae, np. columnae (kolumny), incolae (mieszkańcy), w bierniku liczby pojedynczej zaś końcówkę -am, np. columnam (kolumnę), incolam (mieszkańca).

Rzeczowniki kończące się w mianowniku liczby pojedycznej na -us, a w dopełniaczu na -i, należą do deklinacji drugiej. W mianowniku liczby mnogiej przyjmują one końcówkę -i, np. amīci (przyjaciele), Romāni (Rzymianie), w bierniku liczby pojedynczej końcówkę -um, np. amīcum (przyjaciela), Romānum (Rzymianina). Uwaga! Jest to jedyna grupa rzeczowników łacińskich, która ma odrębną formę wołacza, zakończoną na -e, np. amīce (przyjacielu), Tite (Tytusie).

Wreszcie rzeczowniki typu forum, fori (rynek, rynku). Wprawdzie też zalicza się je do deklinacji drugiej, jednak zachowują się one nieco inaczej niż rzeczowniki typu amīcus. Wszystkie rzeczowniki kończące się na -um są rodzaju nijakiego i, podobnie jak polskie rzeczowniki rodzaju nijakiego, w mianowniku liczby mnogiej przyjmują one końcówkę -a, np. fora (rynki), templa (świątynie); por. polskie światła, imiona, okna itd.

Przymiotniki odmieniają się podobnie, np. przymiotnik magnus (duży) w rodzaju żeńskim ma formę magna, zaś w rodzaju nijakim formę magnum. Magnus i magnum odmieniają się według deklinacji drugiej, magna według deklinacji pierwszej.

Dativus (celownik) w połączeniu z czasownikiem esse może wyrażać osobę, która coś posiada lub ma coś do swojej dyspozycji, np.

Marco multi servi sunt. – Marek ma wielu niewolników. (dosłownie: Markowi są liczni niewolnicy.)
Konstrukcję tę nazywa się datīvus possessīvus.


Nominativus (mianownik)

- SingulĀris (liczba pojedyncza):
littera (litera)
amīcus (przyjaciel)
templum (świątynia)

- PlurĀlis (liczba mnoga):
litterae (litery)
amīci (przyjaciele)
templa (świątynie)

Genetivus (dopełniacz)

- SingulĀris (liczba pojedyncza):
litterae (litery)
amīci (przyjaciela)
templi (świątyni)

- PlurĀlis (liczba mnoga):
litterarum (liter)
amicorum (przyjaciół)
templorum (świątyń)

Dativus (celownik)

- SingulĀris (liczba pojedyncza):
litterae (literze)
amico (przyjacielowi)
templo (świątyni)

- PlurĀlis (liczba mnoga):
litteris (literom)
amicis (przyjaciołom)
templis (świątyniom)

Accusativus (biernik)

- SingulĀris (liczba pojedyncza):
litteram (literę)
amicum (przyjaciela)
templum (świątynię)

- PlurĀlis (liczba mnoga):
litteras (litery)
amicos (przyjaciół)
templa (świątynie)

Vocativus (wołacz)

- SingulĀris (liczba pojedyncza):
littera! (litero!)
amīce! (przyjacielu!)
templum! (świątynio!)

- PlurĀlis (liczba mnoga): = nominativus